Historia Łemków z Krynicy i okolic

Łemkowie, to grupa etniczna, która powstała wskutek osadnictwa wołoskiego ze znacznymi wpływami ruskimi. Należą oni do Słowian Wschodnich, którzy w Polsce od wieków zamieszkiwali północne stoki Karpat. Przynależność ich ziem zmieniała się wraz ze zmianami terytorialnymi Polski. Do dnia dzisiejszego Łemkowszczyzna stanowi terytorium podlegające różnym wpływom, co powoduje wewnętrzne podziały. Sami Łemkowie nazywali siebie niegdyś Rusinami lub Rusnakami a ich dzisiejsza nazwa pochodzi z I połowy XIX w. i  wywodzi się od słowa „Łemko”. Nowa nazwa grupy początkowo była jedynie przezwiskiem nadanym przez sąsiadów z północy, czyli Bojków i rzymskokatolickich Polaków. Nazwa wzięła się od słowa „łem”, bardzo często używanego przez Rusinów, oznaczającego w języku polskim „tylko”. Po latach używania przezwisko to wkradło się do literatury popularnej oraz naukowej jako oficjalna nazwa tej grupy etnicznej. Odmiana liczby pojedynczej poprawnie w rodzaju męskim brzmi „Łemko” i „Łemkini” w rodzaju żeńskim. W literaturze możemy spotkać jeszcze dwie nazwy określające Łemków- „Czuchońcy” i „Kurtaki”.

Łemkowie są niezwykle przywiązani do swojej kultury, ojczystej mowy, wiary, tradycji oraz zwyczajów i obrzędów.

Język łemkowski jest jedną z wielu odmian języka ukraińskiego ze znacznym wpływem polskiego i słowackiego. Początkowo trudno było określić jedną formę tego języka z uwagi na to, że praktycznie każda wioska posługiwała się charakterystycznym dla siebie dialektem. Po I wojnie światowej przeprowadzono próbę wprowadzenia w szkołach łemkowszczyzny naukę języka w wersji ujednoliconej, na podstawie dialektu używanego w okolicach Krynicy, co spotkało się jednak z jednoznacznym sprzeciwem ludności łemkowskiej.

Tradycyjny strój łemkowski z okolic Krynicy, to u mężczyzn bogato wyszywana niebieska lub czerwona katana (lejbyk) z mosiężnymi guzikami, krótka lniana koszula wpuszczona w białe, płócienne spodnie, (tzw. nohałky) w lecie, a w zimie w wełniane białe lub brązowe. W chłodniejsze dni mężczyźni zakładali do połowy ud tzw. huńki, czyli brązowe lub białe kurtki przypominające kurty dragonów muszyńskich. Na głowach nosili filcowe kapelusze z zawiniętym kresem, tzw. uherki lub madziarki. Czuha, czyli płaszcz z samodziałowego sukna w kolorze brązowym, to najbardziej charakterystyczny element ubioru, który Łemko narzucał na ramiona. Jego zaszyte ramiona pełniły funkcję kieszeni a charakterystyczny duży kaptur na co dzień był rozpięty i wyłożony na plecy.

Kobiety natomiast ubierały się nieco bardziej okazale. Nosiły lniane koszule wyszywane ściegiem krzyżykowym, na które zakładały błękitne lub czarne gorsety z aksamitu. Ich długie do kostek, plisowane lub marszczone spódnice zdobiły ręcznie drukowane w białe lub biało- niebieskie desenie oraz fartuch.  Najczęściej spotykaną fryzurą było upięcie wokół drucianego lub leszczynowego pierścienia (tzw. chymli), na którą dziewczęta zakładały chustki a kobiety czepce. Zarówno kobiety jak i mężczyźni na nogi zakładali najczęściej skórzane kierpce. Ozdobą stroju kobiecego były szklane koraliki wiązane na szyi w kilka sznurów, poniżej których wisiał krzyżyk.

Muzyka łemkowska powstała na styku folklorów sąsiedniej Polski, Węgier, Słowacji, Zakarpacia oraz Ukrainy. Dominujący był w niej śpiew jednogłosowy, ale zwłaszcza w muzyce cerkiewnej, spotykany był śpiew wielogłosowy. Melodie zazwyczaj są w tonacjach durowych, mających niewielką rozpiętość. Piosenki opowiadają o życiu Łemków, miłości, niewierności, zdradzie. Popularne są również pieśni wojackie oraz cerkiewne. Język pieśni, to język dobitny w swym wyrazie, staranny w doborze słów i budowie zdania. Zawiera połączenie realizmu i liryzmu, jest bardzo poetycki, szlachetny i ozdobny. Ludowe kolędy przybierają formę modlitw, głównie o opiekę nad cierpiącymi, wplatane są w nie sceny rodzinne.

W tak zwanym kluczu muszyńskim Łemkowie początkowo zajmowali się pasterstwem, co z biegiem czasu przekształciło się w rolnictwo. Popularny był również wyrób węgla drzewnego, smoły, belek, gontów czy mazi do wozów. W regionie funkcjonowały cztery huty szkła: w Powroźniku, Muszynce, Słotwinach i Stawiszy, jedna hamernia w Krzyżówce oraz mała fabryka sukna w Muszynie, zaopatrująca miejscowych Łemków w materiał do wyrobu charakterystycznych strojów.

Łemkowskie wsie tworzyły zwarte łańcuchówki a zabudowa mieszkalna składała się z dwóch budynków: gospodarczego oraz mieszkalnego, który był usytuowany pod kątem prostym. Pokrycie dachowe stanowiły deski, gonty lub strzecha. Część domów malowano na czerwono-niebiesko oraz zdobiono białymi ornamentami na oknach. Do budowy domów używano głównie bali sosnowych lub jodłowych.

Ze względu na swoje korzenie, ludność Łemkowska była wyznania prawosławnego. Jednak po wydarzeniach unii brzeskiej część ziem włączono pod cerkiew greckokatolicką. Podział religijny istnieje wśród Łemków do dziś i w dużej mierze ma związek z poczuciem świadomości narodowej- z grekokatolizmem utożsamia się orientację proukraińską, zaś z prawosławiem Łemków czujących przynależność do odrębnego narodu.

Nieustanne podziały religijne powodowały budowę różnego typu świątyń, dlatego architektura sakralna obszarów Łemkowszczyzny jest tak bogata. Pierwsze cerkwie Łemkowie wznosili z drewna, dopiero po XVIII wieku pojawiły się nowe materiały budowlane takie jak kamień i cegła. Pierwotny typ cerkwi zakładał trójdzielność świątyni na prezbiterium, nawę i babiniec, czyli przedsionek. Odpowiadało to podziałowi świata na przestrzeń Boską, ludzi do Niego dążących oraz grzeszników. Prezbiterium i nawę zawsze oddziela ściana ikonostasu, przed którą gromadzą się wierni. Część znajdująca się za ikonostasem przeznaczona jest dla Boga i może tam wejść tylko duchowny. Ścianę zdobią ikony przedstawiające najważniejsze postaci kościoła greckokatolickiego. Nie są to jedynie obrazy religijne, ale stanowią swego rodzaju świętość, ponieważ uobecniają Chrystusa, Jego Matkę oraz Świętych Pańskich. Układ poszczególnych ikon był ściśle określony: w głównym, pierwszym rzędzie znajdują się ikony namiestne, czyli wizerunki Matki Bożej wraz z Dzieciątkiem, nauczającego Chrystusa, św. Mikołaja oraz figura związana z wezwaniem cerkwi. W centrum zlokalizowane są tak zwane carskie wrota ozdobione niewielkimi okrągłymi ikonami Zwiastowania i Czterech Ewangelistów. Nad nimi umieszczano Chrystusa Pankratora, na tronie i w otoczeniu Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela. W kolejnych rzędach zawarte są ikony przedstawiające najważniejsze święta roku liturgicznego, podczas których wyjmowano je z ikonostasu i stawiano na ołtarzu. Ostatnie, górne ikony, tzw. Wielka Desis, stanowią rodzaj modlitwy przebłagalnej za ludzi i przedstawiają wizerunki Dwunastu Apostołów oraz starotestamentowych patriarchów.

Całość budowli zwieńczona jest dachem namiotowym łamanym uskokowo. Prezbiterium zazwyczaj budowano w kształcie kwadratu lub oktagonu. Podobnie jak w architekturze zachodniej, dzwonnice wznoszono ponad wejściem do cerkwi a budynek kryto gontem z sygnaturami lub niewielkimi hełmami formą zbliżonymi do barokowych. Każdą wieżę cerkwi wykańczano krzyżem. Początkowo łemkowie swoje cerkwie zdobili bardzo bogato, dopiero od XVIII wieku wystrój stał się o wiele skromniejszy. Budując cerkiew starano się ją zorientować zwykle w majestatycznym, dobrze widocznym miejscu, np. na wzniesieniu tak, by prezbiterium zwrócone było na wschód. Budowlę wraz z dziedzińcem i często przylegającym niewielkim cmentarzem okalano najczęściej kamiennym murem. Bardzo często dookoła świątyni sadzono drzewa, zazwyczaj 7 lip.

Na obszarze całej Łemkowszczyzny spotkać możemy liczne kapliczki i kamienne krzyże. Zazwyczaj ich tematyką jest ukrzyżowanie, Święta Rodzina lub św. Mikołaj. Te najstarsze sięgają drugiej połowy XIX wieku i są wykonane głównie z kamienia.

Krynicki Szlak Cerkwi Łemkowskich:

Jest częścią większego szlaku Architektury drewnianej. Leży na terenie gminy Krynica- Zdrój i mierzy w sumie 44 km.

 1.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem Opieki Najświętszej Maryi Panny w Krynicy- Słotwinach

Wybudowana została pod koniec XIX wieku w Słotwinach, dawnej łemkowskiej wiosce, w miejsce poprzedniej, prawie sto lat starszej, która uległa całkowitemu zniszczeniu w wyniku pożaru. Wewnątrz nie zachowało się zbyt wiele z jej oryginalnego wystroju, a jej ołtarz główny i boczny pochodzą z dawnego kościoła w Krynicy- Zdroju. Obecnie cerkiew użytkowana jest jako świątynia pomocnicza Kościoła rzymskokatolickiego.

2.      Murowana cerkiew pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krynicy- Zdroju

Wybudowana w latach 1872- 1875 stanowiła największą cerkiew murowaną na terenie Łemkowszczyzny. Świątynia jednonawowa z transeptem zamykającym węższe prezbiterium z przylegającą zakrystią. Głównym surowcem budulcowym jest cegła i kamień, budynek częściowo otynkowano. Dach sidłowy z siedmioma baniastymi wieżyczkami ze ślepymi latarniami. Obecnie pokrycie dachowe z blachy zastąpiono miedzią. Z dawnego wyposażenia zachowały się cztery ołtarze boczne pochodzące z okresu powstania budynku. Obecnie jest świątynią greckokatolicką.

3.      Murowana cerkiew pod wezwaniem Równego Apostołom Księcia Włodzimierza w Krynicy- Zdroju

Została wybudowana z cegły w latach 1983- 1996. Jest jedyną cerkwią na terenie Beskidu Sądeckiego wybudowaną po zakończeniu II wojny światowej. Wybudowana została przy zachowaniu tradycji łemkowskiego budownictwa cerkiewnego. Pokryta została dachem wielopołaciowym zdobionym przez sześć wież, które zakończono baniastymi hełmami z prawosławnymi krzyżami na szczycie. W przedsionku znajduje się zabytkowy obraz przedstawiający scenę sądu Chrystusa oraz wyciętą w drewnie scenę Ukrzyżowania, która najpewniej pochodzi ze zwieńczenia ikonostasu. Obecnie świątynia jest nadal użytkowana jako cerkiew prawosławna.

4.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana w Bereście

Powstała w roku 1842. Jest cerkwią zachodniołemkowską o konstrukcji zrębowej i pokrytych gontem ścianach. Figuralno- ornamentalna polichromia pochodzi z roku 1928. Kompletny klasycystyczny ikonostas został w wieku XIX zestawiony z ikon pochodzących z XVII i XVIII wieku. Ołtarz główny wraz z baldachimem i tabernakulum powstał w wieku XIX. W cerkwi znajdują się dwa barokowe ołtarze z XVIII wieku. W północnym znaleźć można słynącą łaskami ikonę Opieki Bogurodzicy z roku 1721 przy której modlił się Kazimierz Pułaski podczas Konfederacji Barskiej. Obecnie cerkiew jest użytkowana jako kościół rzymskokatolicki p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

5.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Polanach

Wybudowana w roku 1820 w miejsce poprzedniej z roku 1667. W dobrym stanie zachował się regencyjno- rokokowy ikonostas z XVIII wieku oraz piękny ołtarz z obrazem Piety, ołtarze boczne, polichromowana ława diakońska oraz barokowa ambona. Polichromia ze scenami biblijnymi ozdabia stropy cerkwi oraz parapet chóru. Obecnie świątynia użytkowana jest jako kościół rzymskokatolicki pod tym samym wezwaniem.

6.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana w Piorunce

Wzniesiona została w roku 1798 na miejscu poprzedniej z XVII wieku, a przebudowana w 1909. Zmieniono wtedy głównie kształt okien a 20 lat później wykonano polichromię wnętrza. We wnętrzu znajduje się ikonostas, który pochodzi z wcześniejszej świątyni. Ikony pochodzą z różnych okresów- trzy w rzędzie świąt zostały dołożone do ściany ikonostasu, ponieważ znajdujące się wcześniej na ich miejscu zostały skradzione. Na cokole ikony świętych Kosmy i Damiana znajduje się obraz przedstawiający pasterza, co interpretuje się jako wizerunek Chrystusa Dobrego Pasterza. Cerkiew jest konstrukcji zrębowej, trójdzielnej. Została obita całkowicie gontem. Pokrycie dachowe wykonane jest z blachy a dwie skrajne części kryte są dachami namiotowymi. Wieże zakończone są kopułami. Obecnie cerkiew jest użytkowana przez kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej.

7.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem świętej Paraskewy Męczennicy w Czyrnej

Wybudowano ją w roku 1893, w czym uczestniczyła cała wieś pod przewodnictwem parocha Antoniego Konstantynowicza. W roku 1933 cerkiew została odnowiona oraz przebudowana. Cerkiew konstrukcji zrębowej, trójdzielnej. Ściany szalowane pionowym deskowaniem. Pokrycie dachowe wykonano z blachy. Hełmy nad nawą i wieżą zakończone są krzyżami żelaznymi. Ikonostas pochodzi z XX wieku, najprawdopodobniej został wykonany podczas remontu świątyni w roku 1933. Umieszczony jest w ścianie prezbiterium, którą dzieli na dwie części. Obok na ścianie znajduje się rokokowa ikona dostojnie ubranej św. Paraskewy trzymającej w rękach szablę i palmę męczeństwa. Pochodzi ona z II połowy XVIII wieku. W północno- wschodnim narożniku nawy znajduje się ołtarz barokowy z obrazem Złożenia do Grobu z II połowy XVII wieku. Od roku 1951 świątynia służy jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny.

8.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Mochnaczce Niżnej

Wybudowana została w wieku XVIII a poważnie wyremontowana w roku 1846. Wybudowano wtedy nowe, wydłużone prezbiterium. Cerkiew konstrukcji zrębowej, pierwotnie trójdzielnej. Pokrycie dachowe z blachy z jednolitymi hełmami cebulastymi z pozornymi latarniami oraz żelaznymi krzyżami na zwieńczeniach. Wnętrze nakrtyte płaskimi stropami z fasetami. Ściany pokryte polichromią figuralną i ornamentalną, która została przemalowana w latach 1960-64 przez Czesława Lenczowskiego i Stanisława Kruczaka. Kompletny ikonostas pochodzi z XIX wieku i zawiera starsze ikony. Cerkiew otacza drewniany płot oparty na kamiennych murowanych słupkach. Przy drodze prowadzącej do świątyni znajduje się ozdobna brama z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego znajdującą się w zwieńczeniu. Po akcji Wisła w roku 1947 miało miejsce wysiedlenie Łemków i od tego czasu świątynia jest użytkowana jako kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej.

9.      Drewniana cerkiew pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana w Tyliczu

Powstała w roku 1743 w miejsce starszej o dwieście lat, która uległa całkowitemu zniszczeniu w wyniku pożaru. Cerkiew trójdzielna, konstrukcji zrębowej. Wnętrze charakterystyczne dla wschodniej architektury cerkiewnej, do nawy przy późnobarokowym ikonostasie z XVIII wieku przylegają dwa pomieszczenia dla śpiewaków (tzw. kriłosy), które obecnie pełnią funkcję kaplic bocznych. Szczególną cechą ikonostasu jest wielkość ikon patronów świątyni oraz św. Mikołaja, które są umieszczone w najniższym rzędzie, lecz są znacznie wyższe niż carskie wrota i sięgają następnego rzędu. Figuralno- ornamentalna polichromia pochodzi z roku 1938 i nawiązuje do obchodów jubileuszu 950-lecia Chrztu Rusi. Nad przedsionkiem wznosi się wieża o konstrukcji słupowo- ramowej zwieńczona drewnianym hełmem i kutym krzyżem. Obecnie świątynia służy jako cmentarny kościół rzymskokatolicki należący do parafii św. św.  Piotra i Pawła.

10.  Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty w Muszynce

Została wybudowana w wieku XVIII w miejscu nieużywanego od czasu osiedlenia Wołochów w Muszynce kościoła rzymskokatolickiego. Zbudowana jest w stylu zachodnio- łemkowskim, świątynia jednonawowa. Poszczególne części cerkwi mają kształt kwadratu. Wieżę i dachy zwieńczają trzy makowice z pozornymi latarniami, makowiczkami i krzyżami. Wnętrze zawiera sporo pierwotnego wyposażenia z XVIII wieku: kompletny ikonostas, ołtarze boczne z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz św. Barbary (prawdopodobnie podarowanym przez konfederatów barskich), rzeźbami przedstawiającymi świętych Piotra i Pawła, ambonę z wizerunkiem ośmiu Ojców Kościoła. Polichromia ornamentalna utrzymana w tonacji błękitnej pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Obecnie świątynia użytkowana jest jako kościół rzymskokatolicki.

11.  Drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Jakuba Młodszego Apostoła w Powroźniku

Pierwsza cerkiew w Powroźniku została konsekrowana w roku 1600, jednak z pierwotnego budynku zachowała się jedynie część, która została wkomponowana w bryłę obecnej świątyni i służy jako zakrystia. Najstarszym zachowanym elementem wyposażenia jest dzwon pochodzący z 1615 roku. Najstarsze ikony pochodzą dopiero z lat 20. XVII wieku i są to: Sąd Ostateczny datowany na rok 1623, Ukrzyżowanie oraz Święty Jakub Brat Pański. W latach 1743-44 ufundowano nowy ikonostas który zachował się do dziś. Ze względu na zagrożenie powodziowe całą cerkiew przesunięto na teren położony wyżej. W latach 90. XX wieku przeprowadzono szereg konserwatorskich zabiegów, które miały przywrócić pierwotną formę przemalowanych i zniszczonych ikon oraz malowideł ściennych. Po Akcji „Wisła” Łemkowie zamieszkujący Powroźnik zostali przesiedleni, a cerkiew przejął Kościół Rzymskokatolicki.

Aby zwiedzić cerkwie z przewodnikiem, zapraszamy na wycieczki:

Szlakiem Łemkowszczyzny polskiej i słowackiej

Bardzo Bliski Beskid Niski